مفهوم سایه در ادبیات یونگ یکی از مهم ترین موضوعاتی است که درک آن در سفر فردیت یافتگی به فرد کمک بزرگی می کند. در جایی روانکاو بزرگ یونگی آقای جیمز هیلمن گفته بود اگر یونگ زنده بود باید جایزه صلح نوبل برای کشف و معرفی مفهوم سایه به او اعطاء می شد. به واقع این جمله هیلمن دقیق و کارشناسانه است، زیرا مفهوم سایه به ما نشان می دهد چگونه برخوردها و قضاوت های ما نسبت به دیگران ریشه عمیقی در ارزش گذاری های ما به امور بر می گردد، اما همین مفهوم ساده در عمل ما را دچار گیجی و سردرگمی می کند و این قدر این سردرگمی فراگیر است که عموماً پیشنهاد می شود مفهوم سایه با حضور مربی مکاشفه گردد.
...
یکی از مفاهیم کلیدی یونگ در مطالعه شخصیت، مفهوم "سایه" است که نماد قطب منفی و بخش حیوانی و غریزی و تا حدی مخفی و سرکوب شده انسان است.
به نظر یونگ، شخصیت از چندین عنصر و سامانه مسقل اما مرتبط با هم تشکیل شده است. مهم ترین این سامانه ها عبارت اند از: خود، ناخودآگاه فردی، ناخودآگاه جمعی، عقده ها، کهن الگوها، نقاب، آنیما، آنیموس و سایه.
یونگ بر این باور است که همه این نیروهای به ظاهر متضاد بر اساس دو اصل جابه جایی و هم ترازی می توانند سویه های مثبت و منفی به خود بگیرند.
کهن الگوی سایه یا همان بخش تاریک شخصیت، میراث نژادی است که از شکل های نازل تر و فروتر تحول فردی و نوعی به ما رسیده است. بنابراین، سایه دربردارنده همه امیال، آرزوها، نیازها و عقده هایی است که با غرایز حیوانی درهم آمیخته است. اما سایه علی رغم جنبه های منفی و تخریب گر آن به شرط اینکه از اصل جا به جایی و هم ـرازی نیروها استفاده شود می تواند سازنده و بالنده باشد.
در حقیقت، سایه به منزله زیست مایه اصلی تحول، منبع برانگیختگی، سرچشمه آفرینندگی و خلاقیت و خاستگاه هیجان ها و نیروهای پیش رونده و رشد دهنده نیز می باشد.
به همین سبب در ریخت شناسی رابرت جانسون که از اندیشه یونگ بهره برده است، بخش سایه و نیمه تاریک و منفی شخصیت، به همان سان خلاق و سازنده است که نیمه روشن و مثبت آن. اما چگونه است که ذهن آدمی همواره در پی ایجاد شکاف و گسست آشتی ناپذیر بین عناصر خویش است؛ این مرزبندی های خودساخته و جعلی از کجا و چگونه شکل می گیرد؟
رابرت جانسن منشاء این گسست نگری را در فرهنگ جامعه و فرآیند جامعه پذیری افراد می داند. او بر این بارو است که نوزاد آدمی در ابتدا کامل و یکپارچه به دنیا می اید اما فرهنگ جامعه او را به تدریج از سادگی، پاکی و سرزندگی خارج می سازد.
او بر این "باور شناخت" عجیب تاکید دارد که ما بدون تاریکی نمی توانیم به روشنایی برسیم؛ بدون زشتی، جلوه زیبایی نمایان نمی شود و در نهایت بدون آگاهی از بخش سایه و تاریک شخصیت خویش نمی توانیم عالی ترین و ارزشمندترین بخش وجود خود را بارور و شکوفا سازیم.
از این روست که رابرت جانسون ما را به راه میانه که حد فاصل دو قطب "مثبت و منفی" ، " نیکی و زشتی"، " پستی و تعالی" است رهنمون می سازد تا به واسطه آمیزه تنش های ناشی از این تضادها انرژی روانی فزونی یابد.
...
از نظر یونگ عقده ها، کاستی ها، نیازها و فشارهای روانی آدمی همچون شمشیر دو سویه حاصل کشش های مثبت و منفی هستند که اگر بتوان در حالت تقارن و تعادل، نسبت شایسته ای بین آن ها برقرار کرد آنگاه همه نیروهای سرکوب شده از سویه تخریبی و فروکاهنده به سویه سازنده و بالنده تغییر مسیر می دهند. در اینجاست که به تعبیر "ایرنائوس"، "بلوغ اخلاقی" در کامل ترین نوع آن امکان پذیر می گردد. چرا که از نظر او بلوغ اخلاقی مستلزم تجربه وسوسه شدن و مشارکت عملی در "شر" است، تا از این رهگذر بتوان با تصاحب و غلبه بر آن، زیبایی و " خیر" را به ارمغان آورد.
در واقع، اگر ما شهامت در آغوش کشیدن قطب های چندگانه و متضاد وجود خویش را داشته باشیم به درستی راز تبدیل کشش های منفی به مثبت را دریافته ایم.
هنر آدمی، در اندیشه یونگ نیز دستیابی به اکسیر حیات است تا از زهر، شهد؛ از سیاهی، روشنایی؛ از افسردگی، سرزندگی؛ از زشتی، زیبایی و از سایه، روشنایی تولید کند.
...
بد نیست شخصیت را همچون الاکلنگ بدانیم. فرهنگ سازی ما عبارت است از جدا کردن خصایص خدادادی مان و قرار دادن قابل قبول ها در طرف راست الاکلنگ و غیرقابل قبول ها در طرف چپ. قانون بی چون و چرا این است که هیچ خصیصه ای را نمی توان دور انداخت؛ فقط می توان آن را به نقطه دیگری از الاکلنگ منتقل کرد. فرد متمدن کسی است که خصایص مطلوب روی طرف راست الاکلنگ (طرف حق) را به طور آشکار داراست و خصایص ممنوع طرف چپ در او پنهان است. تمام خصایص ما باید در جایی از این الاکلنگ ظاهر شوند و هیچ خصیصه ای نمی تواند دور انداخته شود.
قانون حاکمی که کمتر کسی آن را درک می کند و فرهنگ ما تقریباً به کلی نادیده اش می گیرد این است که برای متعادل ماندن ما، باید الاکلنگ تعادل داشته باشید. اگر کسی مدام به خصایص طرف راست بپردازد، باید با وزنه مساوی ای در طرف چپ متعادل شود. همین امر در مورد عکس این صادق است. اگر این قانون نقض شود، آن وقت الاکلنگ سُر می خورد و ما تعادل مان را از دست می دهیم. این گونه است که مردم تعادل شان را از دست می دهند و به نقطه مقابل رفتار معمول شان رو می آورند. فرد الکلی بی بند و باری که ناگهان مقرراتی و خشکه مذهب می شود، یا محافظه کاری که ناگهان هر چه شرم و حیا است دور می اندازد، دچار این وضعیت شده است. او فقط جای این طرف الاکلنگ را با آن طرف عوض کرده و هیچ دستاورد پایداری به دست نیاورده است. به علاوه اگر بار الاکلنگ خیلی سنگین باشد ممکن است پایه اش بشکند. این همان حالت سایکوز یا شکست عصبی است. اصطلاحات عامیانه در زمینه توصیف این تجارت خیلی دقیق هستند. باید به هر قیمتی تعادل را حفظ کرد، حتی اگر این کار مستلزم صرف انرژی عظیمی باشد.
روان درست با همان دقتی تعادلش را حفظ می کند که بدن دمای خود، نسبت بین اسیدها و بازها، و بسیاری از موارد دیگر را متعادل می کند. ما این تعادل های فیزیکی را بدیهی می شماریم و به ندرت تشخصی می دهیم که موارد روانشناسانه مشابه آن ها هم وجود دارد.
من از نگرش حاکم بر جامعه امروز متاسفم که می گوید نیکی یا قداست یعنی زندگی کردن تا حد امکان با دست راست یا جانب خیر الاکلنگ. قداست به صورت کاریکاتور ِ شخص تماماً درستکار درآمده است، یعنی شخصی که همه چیز را به وجه کامل شخصیت اش منتقل کرده است. چنین وضعیتی کاملاً بی ثبات بوده و بلافاصله با شکست مواجه خواهد شد. بنابراین از بین خواهد رفت و زندگی غیرممکن خواهد شد.
نقطه اتکاء یا مرکز، مکان کامل ( مقدس) است. من موافقم که باید با محصول پالایش یافته جانب خیر و نیکی با دنیای بیرون ارتباط برقرار کنیم، اما این را فقط از راه حفظ تعادل طرف چپ با طرف راست می توان انجام داد. ما باید وجه تاریک مان را از کل جامعه پنهان کنیم؛ اما هرگز نباید از خوردمان هم پنهان کنیم. (زدن نقاب) قداست حقیقی – یا کارآیی شخصی- یعنی ایستادن در مرکز الاکلنگ و فقط تولید آن چیزی که بتوان با وزنه طرف مخالف متعادلش کرد.
***
عنوان:سایه اَت را ماک شو
نویسنده:رابرت الکس جانسن
مترجم:سیمین موحد
ناشر:انتشارات بنیاد فرهنگ زندگی
سال نشر:چاپ اول 1391- چاپ چهارم 1393
شمارگان: 1000 نسخه
شماره صفحه: 75 ص.
موضوع:سایه (روانکاوی)
قیمت: 60000 ریال